Cây tam giác mạch là loại cây lương thực trong thời điểm giáp hạt của đồng bào các tỉnh miền núi phía Đông Bắc.
Tam giác mạch sinh trưởng tốt ở vùng khí hậu ẩm và mát với nhiệt độ 15 – 22 độ C. Khi mới nở, hoa sẽ có màu trắng hồng phớt nhạt, sau đó chuyển dần qua hồng và tím hồng trước khi tạo hạt.
Thân cây mềm nên việc khai thác dễ dàng, chỉ cần dùng liềm cắt sát gốc sau đó đập lấy hạt tại cánh đồng. Thân tam giác mạch khi non có thể luộc ăn, hạt tam giác mạch dùng làm bánh, nấu rượu, thân để nuôi trâu bò, làm phân bón.
Nhiều năm gần đây, dọc cung đường từ chân dốc Bắc Sum ngược lên Quản Bạ, qua Yên Minh đến Đồng Văn, Mèo Vạc, tam giác mạch được trồng bạt ngàn trên các cánh đồng và cả trên các sườn núi chênh vênh, khi lại ẩn mình lấp ló trong kẽ đá. Hoa tam giác mạch với những cánh li ti, khi chưa nở chụm lại thành hình chóp nón. Đầu tháng 1 là thời điểm các hạ mạch trên cây bắt đầu chín, người dân thường gặt trước khi hạt chuyển hẳn sang màu đen.
Các công đoạn lấy hạt được làm thủ công bằng tay.
Những năm gần đây hoa tam giác mạch đã trở thành điểm nhấn, thu hút đông đảo du khách đến Hà Giang để chiêm ngưỡng vẻ đẹp của núi rừng, của hoa tam giác mạch trên cao nguyên đá, mở ra cho tỉnh hướng đi mới xây dựng sản phẩm du lịch “hoa tam giác mạch”
Hạt mạch có hình kim tự tháp, khi còn xanh thường có màu vàng, đỏ, xanh… khi già chuyển sang màu đen. Hạt tam giác mạch để được trong thời gian dài, chỉ cần bảo quản cho khô.
Trước kia cây chỉ được trồng xen canh gối vụ ngô với rau màu, hoặc trồng rải rác trong vườn nhà lấy một ít để pha nấu rượu hoặc làm bánh ngô trộn tam giác mạch mỗi khi thiếu đói. Nhưng ngày nay, cây tam giác mạch trở thành hình ảnh biểu trưng của Cao nguyên đá Đồng Văn khiến diện tích trồng hoa tăng lên đột biến.
“Đầu năm trồng ngô, đậu, rau, cuối năm ruộng chỉ trồng tam giác mạch. Cây này năng suất kém lắm. Gia đình trồng 5kg hạt giống mới thu được 30 hạt để về làm bánh và nấu rượu” – Thào Thị Pó (Phố Cáo, Đồng Văn) cho biết.
